داستان یک کودتا

«روایت حکومتی»؛ این گذرواژه‌ای است که شماری از کارشناسان سیاسی آن را به کار می‌گیرند تا از انبوه اشکالاتی که به فرایند مدرن‌سازی عصر رضاشاهی وارد است بگریزند و به آن مشروعیت بخشند. مهم‌ترین گلوگاه آنها کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ است و با ادعای خودجوشی این واقعه، هرگونه نقش‌آفرینی قوای بیگانه در آن را انکار می‌کنند. با حداقلی‌ترین ادبیات همچون هما کاتوزیان، گفته می‌شود که «کار، کار انگلیسی‌ها نبود» و در افراطی‌ترین نوعش مانند صادق زیباکلام، می‌گویند «حتی روح دولت بریتانیا از ماجرا خبر نداشت»! هرآنچه مخالف این نظریه بیان شود، متهم به تئوری توطئه است و گوینده‌اش محکوم به روایت حکومتی.

 

این نویسندگان (مانند سیروس غنی، هوشنگ صباحی، کاتوزیان و زیباکلام) صرفا بر منابع گزینش‌شده، آن هم عمدتا اسناد وزارت امور خارجه بریتانیا اتکا می‌کنند و دایره منابعشان محدود به روایت جناح لرد کرزن، وزیر امور خارجه، است که مصر بر قرارداد ۱۹۱۹ بود و مخالف هرگونه کودتای نظامی؛ در حالی که کودتا محصول سیاست جناح رقیب بود یعنی مثلث لوید جرج-چرچیل-مونتاگو. این نویسندگان توضیح نمی‌دهند اگر انگلیسی بودن کودتای سوم اسفند «روایت حکومتی» است، چرا یحیی دولت‌آبادی، محمد مصدق، محمدتقی بهار، حسین مکی و انبوه نویسندگان متقدم هم چنین ادعایی دارند. جالب آن که حتی نصرت‌الدوله فیروز که خود یکی از گزینه‌های کودتا بود و در دوره رضاشاه به مقام وزارت رسید، این واقعه را نه کودتای رضاخان و نه کودتای سیدضیا، بلکه «کودتای اسمایت» می‌خواند؛ افسر متنفذ انگلیس در قزوین و گیلان!

 

به جرأت می‌توان گفت «رضانام تا رضاخان» اثر هدایت‌الله بهبودی مستندترین اثری است که با قلمی ادبی، به موضوع کودتای اسفند ۱۲۹۹ پرداخته است. این اثر چهارصد صفحه‌ای محصول سه سال سندخوانی، برگه‌نویسی، ترجمه، نگارش و ویراستاری است و سیر برکشیده شدن رضاخان را بیان می‌کند: سربازی تا گروهبانی رضانام بیست سال طول کشید، اما به ناگاه در مدت پنج سال از ستوان سومی به سرهنگی ارتقا یافت.

 

جامعیت منابعی که در این اثر مورد بررسی قرار گرفته، در هیچ اثر دیگر وجود ندارد: عموم منابع فارسی، انگلیسی و روسی و چندده‌هزار سند فارسی، انگلیسی، آمریکایی، فرانسوی و روسی. اسناد جناح‌های مختلف حکومت وقت انگلستان مطالعه و نسخه‌برداری شده است: وزارت امور خارجه، وزارت جنگ، وزارت امور هندوستان، وزارت خزانه‌داری، وزارت مستعمرات، کابینه، مجلسین عوام و اعیان و حتی نطق‌های افسران در کلوپ‌های سلطنتی. این کتاب، هم‌اکنون به بهای شصت‌هزار تومان در دسترس عموم قرار دارد.