شهریور ننگین ۱۳۲۰ در اسناد بریتانیا

همه چیز خیلی سریع اتفاق افتاد؛ متفقین در سوم شهریور ۱۳۲۰ به طرفه‌العینی وارد خاک بی‌طرف ایران شدند، شاه را در زمانی کوتاه خلع کردند و چمدان‌های تبعیدش را در زمانی کوتاه‌تر بستند.

 

تبعیدگاه رضاشاه مخلوع نامشخص بود؛ تنها چیزی که روشن بود، انتقال او به بندرعباس و خروج –یا به بیانی بهتر اخراج- او از مسیر دریایی بود. مابقی ماجرا را در اسناد وزارت امور هندوستان (Indian Office) و وزارت مستعمرات (Colonial Office) بریتانیا دنبال می‌کنیم.

 

در ۲۵ شهریور، نایب‌السلطنه هند بریتانیا به وزیر امور هندوستان تلگراف زد که حضور شاه سابق ایران در اینجا جز دردسر، عایدی دیگری ندارد.

 

هندوستان همسایۀ مستقیم ایران است و از طرف دیگر، #محمدعلی_جناح و مسلمانان استقلال‌طلب به‌خوبی می‌توانند از فرصت حضور شاه مسلمان در هند سواستفاده کنند. در ۲ مهر هم تلگرام چندم از هندوستان رسید که حتی با استقرار موقت رضاشاه در آنجا هم مخالفت داشت. او را باید به یکی از مستعمرات دیگر یا کشورهای مشترک‌المنافع فرستاد. کانادا، استرالیا، سیلان، برمه، کنیا، جزایر سیشل و جزیرۀ موریس برای این منظور مطرح شدند. 

 

در تلگرام‌های دیگری که به لندن رسید، انتقال رضاشاه به کانادا و استرالیا به علت سختی و بعد مسافت منتفی شد.

 

گزینه‌های موردنظر کنیا، جزایر سیشل و جزیرۀ موریس بودند. جزایر سیشل ناامن بود چراکه دشمنان می‌توانستند با حمله به آنجا، شاه را فراری دهند. مقصد نهایی جزیرۀ موریس تعیین می‌شود؛ جزیره‎‌ای دورافتاده در شرق مستعمرۀ آفریقای جنوبی. حاکم جزیره موریس، سر بید کلیفورد تلگراف زد که یک افسر انگلیسی مسلط به فارسی به عنوان مترجم همراه با شاه تبعیدی و خاندان سلطنتی اعزام شود.

 

همچنین افراد، وسایلی همچون بالش، پتو، ملحفه و... با خود بیاورند. لندن به سر کلیفورد اختیار داد در صورتی که شاه قصد برهم زدن نظم جزیره را داشت، اجازه دارد هرطور که صلاح می‌داند با او برخورد کند.

 

در روز ۱۳ مهر سفارت ایران در واشنگتن به سفارت بریتانیا اعلام کرد که دولت آرژانتین پذیرفته که شاه مخلوع به آنجا برود.

 

لیکن مقامات لندن نوشتند تبعیدگاه رضاشاه نمی‌تواند جایی خارج از سیطرۀ انگلیس باشد. رضاشاه تبعید نشده بود؛ در اراضی انگلیس زندانی شده بود. انگلستان همان‌طور که تاج‌بخش بود، تاج‌گیر هم بود. آنچه مناسبات را تعیین می‌کند، منافع است، منافع بریتانیا؛ خواه کودتای ۱۹۲۱ باشد، خواه اشغال ۱۹۴۱.