بررسی منشأ حدیثی تقسیم بندی علائم ظهور به حتمی و غیرحتمی/ آیا شناخت «نشانه های ظهور» واجب است/ فایده‌های شناخت نشانه‌های حتمی ظهور

گروه معارف رجانیوز- مصطفی امیری^*: نشانه‌های ظهور از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین بخش‌های معارف مهدوی است. اختصاص بخش عمده‌ای از روایات مهدویت به این موضوع، بهترین گواه بر این مسئله است. این جذابیت از سویی باعث افزایش اقبال عمومی به این مسئله و در نتیجه اصل اندیشه مهدویت می‌شود، اما از سوی دیگر، افزون بر ایجاد زمینه مناسب برای ورود خرافات، طمع شیادان را برای جعل و تحریف روایات را، دو چندان می‌کند. از این‌رو، نظر به فقدان پژوهش‌های مستند در این زمینه، شایسته است با انجام تحقیقات مبتنی بر اصول و قواعد فهم حدیث و با جداسازی احادیث صحیح از ضعیف و مطالب مستند از غیرمستند، علاوه بر پالایش معارف مهدویت از خرافات، زمینه‌های سوءاستفاده از این موضوع نیز، از میان برداشته شود.

در سلسله مقالات مباحث مهدویت، تلاش خواهد شد كه با اعتماد به روایات و احادیث اسلامی، تصویری کامل، منسجم و معقول از نشانه هایی حتمی ظهور و رخدادهای مربوط به جغرافیای عصر ظهور، ارائه شود. کم‌ترین نتیجه این تلاش، این است که محققان خواهند توانست در خصوص مباحث مهدویت، مطالب مستند را از مطالب غیرمستند تمیز بدهند و در مقام قضاوت و تحلیل، از استناد به مطالب غیرمستند بپرهیزند.

معرفی نشانه های حتمی ظهور

ابتدا، و در مقام مقدمه، قبل از بررسی جزئیات و تفصیل احادیث مربوط به سفیانی که در مقالات آینده به ان پرداخته خواهد شد، به معرفی نشانه های حتمی ظهور پرداخته خواهد شد.

در احادیث و منابع حدیثی شیعه، برای "هشت" نشانه ظهور، تعبیر "محتوم" و حتمی به کار برده شده است که عبارتند از: یمانی، سفیانی، ندای آسمانی، قتل نفس زکیه، خسف بیداء، پدیدار شدن دستی در آسمان، طلوع خورشید از مغرب و اختلاف بنی فلان (بنی عباس).

و اما احادیث این نشانه های حتمی در منابع حدیثی شیعه، از این قرار است:

1. نعمانی در کتاب الغیبۀ، در روایتی از امام صادق علیه‌السلام، چنین نقل می کند:

النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ السُّفْيَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ الْيَمَانِيُّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ كَفٌّ يَطْلُعُ مِنَ السَّمَاءِ مِنَ الْمَحْتُوم ... .[1]

ندای آسمانی، حتمی است، خروج سفیانی، حتمی است، خروج یمانی، حتمی است، شهادت نفس زکیه، حتمی است، و آشکار شدن دستی در آسمان، حتمی است ... .

2. شیخ صدوق در کتاب کمال الدین در روایتی دیگر، حادثه خسف بیداء (فرو رفتن لشکر سفیانی در منطقه بیداء، بین مکه و مدینه)، را نیز به عنوان نشانه حتمی، ذکر می کند. شیخ صدوق، از امام صادق علیه‌السلام در حدیث معتبری نقل کرده است:

قَبْلَ قِیامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْیمَانِی وَ السُّفْیانِی وَ الصَّیحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِیةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَیدَاء.[2]

پیش از قیام قائم پنج نشانه حتمی است: یمانی، سفیانی، صحیه آسمانی، شهادت نفس زکیه و خسف بیداء.

3. همچنین شیخ مفید در کتاب الارشاد و شیخ طوسی در کتاب الغیبۀ، به نقل از امام صادق، طلوع خورشید از مغرب، را نیز جزو نشانه های حتمی ظهور، محسوب کرده اند. از امام صادق علیه‌السلام، نقل شده است:

... خُرُوجُ السُّفْيَانِيِّ مِنَ الْمَحْتُومِ ... وَ النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ طُلُوعُ الشَّمْسِ مِنْ مَغْرِبِهَا مَحْتُومٌ ... .[3]

... خروج سفیانی، حتمی است ... ندای آسمانی، حتمی است ... طلوع خورشید از مغرب، حتمی است ... .

البته برخی از محققین معتقدند، این نشانه (طلوع خورشید از مغرب)، جزو نشانه های قبل از ظهور، نیست.[4] بلکه طلوع خورشید از مغرب، از نشانه‌های قیامت است.[5]

4. و البته در کتاب الغیبۀ شیخ طوسی، اختلاف بنی فلان، نیز جزو نشانه های حتمی، ذکر شده است. از امام صادق علیه‌السلام نقل شده است:

... خُرُوجُ السُّفْيَانِيِّ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ النِّدَاءُ مِنَ الْمَحْتُومِ ... و اخْتِلَافُ بَنِي فُلَانٍ مِنَ الْمَحْتُومِ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِيَّةِ مِنَ الْمَحْتُوم‏ ... .[6]

... و خروج سفیانی، حتمی است، ندای آسمانی، حتمی است ... و اختلاف بنی فلان، حتمی است و قتل نفس زکیه، حتمی است ... .

البته در برخی روایات، از اختلاف بنی فلان، به اختلاف بنی عباس، نیز تعبیر شده است[7] که به علت اختلاف نسخ، اقوال مختلفی در این زمینه، مطرح گردیده است. برخی از محققین، معتقد به تشکیل حکومت بنی عباس، در آخرالزمان و قبل از ظهور هستند[8] و برخی نیز، معتقدند، که روایات تصحیف شده اند و یا در فرض عدم تصحیف، تعبیر بنی عباس، حاکی و کنایه از این است که بنی فلان، کسانی هستند که در خط و مشی، شبیه به بنی عباس، عمل می کنند.[9]

پنج نشانه ویژه و حتمی ظهور

و اما در این میان، از پنج نشانه حتمی ظهور (یمانی، سفیانی، ندای آسمانی، قتل نفس زکیه و خسف بیداء) به صورت ویژه و مستقل سخن به میان آمده است. اهمیت این پنج نشانه‌ را می‌توان هم از تعدد روایات مربوط به آن‌ها و هم از جداسازی و بیان این نشانه‌ها در لسان و بیان ائمه معصومین، به شکل مستقل دریافت. شیخ صدوق در کتاب کمال الدین، با سلسله اسنادش از امام صادق علیه‌السلام در حدیث معتبر[10] ، نقل کرده است:

قَبْلَ قِیامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْیمَانِی وَ السُّفْیانِی وَ الصَّیحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِیةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَیدَاء.[11]

پیش از قیام قائم پنج نشانه حتمی است: یمانی، سفیانی، صحیه آسمانی، شهادت نفس زکیه و خسف بیداء.

و نیز  مرحوم کلینی در کتاب الکافی، در حدیث معتبر[12]، از امام صادق نقل کرده است:

خَمسُ عَلاماتٍ قَبلَ قِیامِ القائمِ الصَّیحَةُ وَ السَّفیانِیُّ وَ الخَسفُ وَ قَتلُ النَّفسِ الزَّکیَّة وَ الیَمانِیُّ ِ.[13]

پیش از قیام قائم پنج علامت وجود خواهد داشت: ندای آسمانی، سفیانی، خسف و فرو رفتن (لشکر سفیانی) در زمین (بیداء)، شهادت نفس زکیه و یمانی.

معرفی اجمالی نشانه های حتمی ظهور

این دو حدیث معتبر در کتاب الکافی کلینی و کتاب کمال الدین صدوق، و حدیث های مشابه دیگر، دلالت بر این دارد که ظهور امام مهدی علیه‌السلام، متوقف بر نشانه های حتمی است که باید به وقوع بپیوندد.

طبق این روایات، ندای آسمانی، برای اثبات اینکه امام مهدی، از طرف خداوند متعال، برگزیده و فرستاده شده است و خروج سفیانی به عنوان دشمن اصلی امام عصر، به جنگ میان حق و باطل، اشاره دارد. خروج یمانی، به ضرورت وجود قوا و لشکر جبهه حق و نصرت و یاری در ظهور امام مهدی، اشاره دارد و شهادت نفس زکیه، به طغیان حکومت و نظام ناصبی و دشمن اهل بیت در کشور حجاز (عربستان)، اشاره می کند. و خسف بیداء و فرو رفتن لشکر سفیانی در زمین در منطقه بیداء (در بین مکه و مدینه)، نشانگر صحت پیشگویی و صدق خبر پیامبر و نیز بیانگر این است که حکومت جهانی امام مهدی، ادامه حکومت رسول الله و اتمام رسالت پیامبر اسلام، می باشد.[14]

توصیف بخشی از علائم ظهور به حتمیت، منشاء حدیثی دارد

و اما علائم حتمی ظهور به چه معنا است؟ این تقسیم بندی از کجا آمده است؟ و آیا منشاء حدیثی دارد؟

علائم ظهور را به چندین اعتبار، میتوان تقسیم بندی كرد؛ از جمله میتوان آنها را به علائم عادی و علائم معجزه آسا، علائمی که در طول تاریخ رخ داده اند و علائمی که تاکنون اتفاق نیفتاده و ... تقسیم کرد.

یکی از مهمترین و معروفترین تقسیمات نشانه و علائم ظهور امام مهدی، که از روایات اسلامی برگرفته شده، تقسیم نشانه های ظهور به علائم حتمی و علائم غیر حتمی است. امام باقر علیه‌السلام در کتاب الغیبۀ نعمانی در حدیثی فرموده اند:

إِنَ‏ مِنَ‏ الْأُمُورِ أُمُوراً مَوْقُوفَةً وَ أُمُوراً مَحْتُومَةً وَ إِنَ‏ السُّفْیانِی‏ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ الَّذِی لَا بُدَّ مِنْهُ.[15]

برخی از امور موقوف و مشروط هستنند و برخی محتوم و تغییر ناپذیر، و سفیانی از علایم حتمی است که بی تردید رخ خواهد داد.

بنابراین این تقسیم بندی نشانه های ظهور به حتمی و غیر حتمی، اصالت روایی و منشاء حدیثی دارد که توسط اهل بیت، برای شناخت علائم حتمی ظهور و جداسازی از علائم غیر حتمی، مطرح گردیده است.

فوائد شناخت نشانه های حتمی ظهور

در عصر حاضر، آفت های فراوانی در زمینه نشانه شناسی ظهور در مباحث مهدویت، به چشم می خورد. متأسفانه افراط و تفریط در زمینه مبحث نشانه شناسی ظهور، موجب اتخاذ سیاست های نادرست در این زمینه شده است:

الف) گروهی از شیعیان، هیچ توجهی به نشانه های ظهور و روایات مربوط به آخرالزمان ندارند و به همین دلیل بدون توجه به وقایع اطراف، به امور روزمره مشغولند. به همین دلیل تعدادی از آنان نیز علی‌رغم ادای فرایض دینی، به دلیل عدم  شناخت صحیح از امتحانات و ابتلائات آخرالزمان، گرفتار فتنه ها شده و در گرد و غبار فتنه ها، اهداف اصلی را فراموش می کنند و در این امتحانات مردود می‌گردند. دیدگاه این افراد نسبت به نشانه های ظهور، تفریطی بوده و مانع از موضع گیری صحیح آنان می گردد.

ب) گروه دیگری از شیعیان، متاسفانه راه افراط را در پیش گرفته و با تطبیق دادن افراطی وقایع اطراف خود با نشانه های ظهور، هر واقعه‌ای را بالاجبار و به واسطه انواع و اقسام توجیهات، بر یکی از  نشانه های ظهور منطبق می نمایند و دست به توقیت و تعیین وقت برای ظهور می زنند. این حرکت افراطی نیز تبعات نامناسبی داشته و علیرغم ایجاد امید و شوق در دل منتظران مهدی موعود(عج) در کوتاه مدت، در درازمدت به دلیل عدم صحت تطبیق های ارایه شده و متعاقب آن عدم ظهور حضرت مهدی(عج) در زمان مورد ادعا، موجب ناامیدی و یأس در بین مشتاقان و منتظران ظهور مهدی موعود(عج) می گردد و لطمات جبران ناپذیری بر پیکره جامعه  مهدوی وارد می کند.

ج) اما افرادی که مسیر صحیح را برمی گزینند و ضمن مطالعه توأم با تدبر و تحقیق و همچنین رعایت احتیاطات لازم، به مطالعه پیرامون نشانه های ظهور می پردازند، ضمن حفظ روحیه و آمادگی خود برای زمینه سازی ظهور حضرت مهدی(عج) و پرهیز از گرفتار شدن در فتنه های آخرالزمانی، بی محابا به تطبیق های ناصحیح و نادرست نپرداخته و از افتادن در ورطه یأس و ناامیدی دوری می نمایند.

در این بین افراد گروه سوم که به دور از افراط و تفریط به مطالعه دقیق پیرامون نشانه های ظهور می پردازند، از سایر افراد موفق‏‌ترند و ضمن آمادگی همیشگی و پرهیز از افتادن در ورطه فتنه های آخرالزمان، از تعجیل و توقیت در امر ظهور حضرت مهدی(عج) خودداری می نمایند.

وجوب شناخت نشانه های حتمی ظهور

از این‌رو، برخی از فقهاء، یادگیری نشانه های ظهور را از باب جلوگیری از سقوط در وادی هلاکت و ضلالت عصر غیبت و دفع ضرر محتمل، واجب دانسته اند. آیۀ الله صافی گلپایگانی در کتاب منتخب الاثر، چنین می فرمایند:

هل يجب معرفة علائم الظهور، ليعلم به عند وقوعه، و يعرف المحقّ من المبطل، و يميز بين الخبيث و الطيّب؟ الظاهر هو وجوبها؛ حذرا عن الوقوع في الضلالة، و دفعا للضرر المحتمل.‏[16]

البته، مجموعه حوادث و نشانه های حتمی ظهور، باید در کنار هم، بررسی شوند و بررسی جداگانه و منفصل آنها و تطبیق، خسارت زیانباری است که با ایجاد هیجان و احساس کاذب در منتظران ظهور امام عصر، ممکن است تبعات ناگوراری، به دنبال خود داشته باشد. بنابراین باید به دستور ائمه معصومین، باید همواره ظهور را نزدیک دانست و در عین حال، ضمن پرهیز از تعیین وقت قطعی در زمان ظهور، همچنین از عجله و استعجال در امر ظهور و درخواست زودتر از موعد، قبل از وقوع نشانه های حتمی ظهور، بویژه وقوع ندای آسمانی -که در ماه رمضان رخ مبدهد و تمام جهانیان میشنوند- پرهیز کرد.

چنانچه، در احادیث منقول از اهل بیت، تاکید شده است:

... كَذَبَ الْوَقَّاتُونَ وَ هَلَكَ الْمُسْتَعْجِلُونَ وَ نَجَا الْمُسَلِّمُونَ.[17]

... وقت تعیین کنندگان برای امر ظهور، را تکذیب کنید، تعجیل کنندگان در امر ظهور، هلاک میشوند و تسلیم شوندگان (و آنان که در انتظار وقوع نشانه های حتمی ظهور، می باشند)، نجات می یایند.

در مقالات آینده، به معرفی اولین نشانه حتمی ظهور، خواهیم پرداخت.

----------------------------------

*دانش آموخته حوزه علمیه قم

----------------------------------

منبع: حوزه نیوز