عین صاد، حروف مقطعه علم و صفا

محمد صالح فرگاه- گرامي داشت سالروز عروج استاد صفائي حائري و ياد از اين مربي صالح، بقدري واجب هست كه اگر قضا هم شده باشد بايد هرچه سريعتر قضايش را بجا آورد. متن زير به همين مناسبت وبعنوان قضاي كاري كه فراموشمان شد با چند روز تاخير منتشر مي شود.

عین. صاد. که مخفف نام علی صفایی حائری است، نامی است که پدران ما و همه جوانان پرشور نسل انقلاب، هرگاه آن را روی کتابی مشاهده می نمودند، بلافاصله آن را می خواندند و در کنار دیگر کتب در قسمت مخصوص آثار استاد در کتابخانه خود قرار می دادند و اکنون اگر جوانان نسل ما محضر اساتید بزرگی چون استاد مطهری، استاد صفایی حائری، استاد جلال الدین آشتیانی، استاد ابوالحسنی(منذر)، علامه دوانی و بسیاری از فضلای دیگر را از دست داده است اما مطالعه آثار این بزرگان ما را همیشه در محضر آنان قرار می دهد که العلماء باقون ما بقی الدهر. و فرصتی که پیش روی ماست؛ محضر بزرگانی نظیر علامه مصباح یزدی، علامه حسن زاده آملی و آیت الله جوادی آملی فرصتی است که از دست دادن آن با همان تاسف های سالهای پیش همراه خواهد بود.

 شاگرد پدر

علی صفایی حائری در سال 1330 در بیت علم و تقوا در شهر مقدس قم چشم به جهان گشود. پدرش حضرت آیت الله حاج شیخ عباس صفایی حائری(ره) از افاضل علمای زمان خود به شمار می رفت. پدربزرگ او مرحوم آیت الله حاج شیخ محمد علی صفایی حائری قمی(ره)، از فحول علمای نجف و از شاگردان آیات عظام آخوند ملا محمد كاظم خراسانی(ره) و آقا سید كاظم یزدی(ره) بود كه به دعوت مرحوم آیت الله حائری یزدی، بنیانگذار حوزه علمیه قم، از نجف به قم هجرت نمود و عهده دار تدریس و تربیت طلاب شد. استاد صفایی پس از اتمام تحصیلات ابتدایی در سن 13سالگی وارد حوزه شد. کتاب "منظومه" (علم منطق) را نزد استاد نبی‌فضل و کتاب "معالم" (اصول فقه) را در کلاس سید حسن حسابه‌ای آموخت. او پس از طی این مقدمات در محضر حجت‌الاسلام فاضل هرندی، آیت‌الله موسوی تبریزی و شهید محراب آیت‌الله سید اسدالله مدنی، کتاب فقهی "شرح لمعه" تلمذ نمود. علی صفایی توفیق آن را داشت که "رسائل" را نزد آیت الله سید مهدی روحانی و آیت الله سبحانی تحصیل نمود و برای فرا گرفتن "مکاسب" از درس آیت الله فاضل لنکرانی بهره جست و در نهایت با خواندن کتاب "کفایه الاصول" نزد حضرات آیات فاضل و نوری همدانی، دروس سطح حوزه را در کمتر از چهار سال به اتمام رساند. سپس در خارج فقه و اصول شاگردی اساتیدی نظیر آقایان شیخ مرتضی حائری و سید محقق داماد را نمود. عمده ترین استاد او در این مقطع، مرحوم پدرش بود که در جایی می‌نویسد: «هرچه دارم از پدرم است. تمامی سوز تشیع و ولایت و محبت اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) را از ایشان دارم. در عظمت نگاه ايشان حقارت دنيا را مى‏ديدم. هم اوست كه برايم درسى بوده تا در تنهايى به تولدى و توليدى برسم؛ و نداريم و تكليفى نيست را به نداريم و بايد بسازيم و كارى كنيم، راه بدهم. و همين اعتقاد مرا بر آن داشته تا به تربيت و سازندگى فكر كنم و مسئوليت هر آن چه هست را خود به عهده گيرم و به انتقاد نپردازم. و همين است كه كار اساسى خود را يكى دگرگون كردن تلقى توده‏ها از خود و ديگرى به دست آوردن مهره‏هاى كارساز مى‏دانم.»

 استاد حوزه، نقاد ادبی

همزمان با شروع دروس حوزوى به مطالعه‏ى سريع و دقيق و وسيع ادبيات معاصر و داستان نويسان ايرانى روى آورد. پس از آشنايى با ادبيات كودكان در سطح مجله‏هاى كودك آن روزگار و دستيابى به ادبيات نوجوان در سطح وسيع، حدود سن چهارده سالگى بود كه به تاريخ ادبيات ايران و عرب و ژاپن و چين و يونان و اسپانيا و آفريقا و آمريكاى لاتين و كشورهاى غربى روى آورد و با نمونه‏هايى از شاهكارهاى ادبى در هر دوره آشنا گشت. در همين دوره بود كه با حرف‏هاى فرانتس كافكا و صادق هدايت و تحليل‏هاى پوچ گراى غربى و آمريكاى آشنا شد و اين‏ها را از زبان ادبيات مى‏شنيد و جواب مى‏گفت. مطالعه‏ى اين همه و بيش از دويست هزار صفحه ادبيات، آن هم در مدت زمان كوتاهى، بيشتر از آن جهت برايش ضرورى بود كه احساس مى‏كرد دانشمندان و اديبان شرق و غرب، ذهن انسان گرفتار جنگ و سرگشته‏ى ماشين و سرعت را با ادبيات تغذيه مى‏كنند و اساس نفى خدا، نفى مذهب و نفى رسالت و معاد و وحى در ميان طنزها و تمسخرها و يا تجزيه و تحليل‏هايى از درد و رنج در انسان و ظلم و ستم در جامعه و تفاوت و تبعيض در آفرينش ريخته مي‌‏شود.

اول شهید شو، بعد برو جبهه!

صفایی حائری در شانزده سالگى، با زنى فداكار و نمونه، پيمان همسرى بست و در نوزده سالگى، محمد، نخستين فرزندش تولّد يافت و - به تعبير خودش -  با اين تولّد زندگى آرام و ساده‏اش، دست‏خوش بلاها و شورها ولطف‏هايى شد. وی در بهمن ماه سال 1362 به عنوان مبلغ حوزه علمیه قم عازم جبهه‌های جنگ شد و در همان ایام محمد، را در حلبچه تقدیم اسلام نمود. وی در نصیحت به او می گوید: «اول شهید شو، بعد به جبهه برو! » و در جای دیگر در نامه ای به او می نویسد: «پسرم! خدا را شاكر باش كه رهبر امروز كشور تو، امام خمینی(ره)، از این انس برخوردار است و از این امن سرشار و این است كه برای مبارزه با همه اینهایی كه آتش می كارند ایستاده است و نه بر شرق و نه بر غرب و نه بر جهان سوم و حتی نه بر ملیت ایرانی كه بر ایمان مردم و آن هم نه ایمان غرور كه بر ایمان به خدای واحد قهار متكی است.» «ایشان امام حادثه هاست، حادثه ایشان را نمی شكند بلكه از حادثه ها بهره می گیرند.»
 

عروج زائر

او براساس روایتی از حضرت ثامن الجج (علیه آلاف تحیه و الثناء) که به تعداد تشرفات برای زیارت، آن حضرت قول دیدار داده اند، در آخر و اول هر ماه برای درک فیض زیارت به مشهد مسافرت می نمود و هر آنچه در زندگی به او داده شده بود را از این امام بزرگ می دانست و می گفت: «من از علی بن موسی الرضا (ع) شرمنده ام که همیشه سرشار از محبت ها و بهره‌مند از عنایتهایش بوده‌ام». در نهایت هم در راه زیارت حضرتش با وقوع سانحه‌ای در سحرگاه بیست و دوم تیرماه 1378 دار فانی را وداع گفت و در جوار قبر فرزند شهیدش محمد صفایی به خك سپرده شد. رضوان و رحمت حق بر او گوارا باد.

دریای پرگهر استاد

این عالم پرکار، در اوج خفقان نظام ستم شاهی و در آستانه به ثمر رسیدن انقلاب اسلامی، همزمان و در کنار تدریس کتاب های درسی حوزه، با نثر شیوا و قلم رسای خود آثار ارزشمندی را در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی پدید آورد. این درحالی است که به جهت جو ملتهب و آشفته نویسندگان روشنفکر قبل از انقلاب و برای جلوگیری از قضاوت‌های فرامتنی و انگ های ژورنالیستی همه این آثار قلمی خود را با نام «عین صاد»  که هم اختصار اسم خود بود و هم  به معنای «چشم جلوگیر» است، منتشر می کرد.

اولین ویژگی آثار او، كلیدی بودن آنهاست. او در هر زمینه ای كه دست به تألیف زده، سعی كرده است روش های مؤثر در شناخت موضوع و راه های پیشبرد اهداف و آثار آن را فرا راه پویندگان آن علم قرار دهد. از دیگر ویژگی های آثار او، مبارزه با التقاط، مادیگری، مرزبندی و جداسازی پاسخ به شبهات و اشكالاتی است كه از سوی منحرفان و مخالفان مطرح شده و او با ذهن كنجكاو و فراست خاص خود، با پاسخ های صحیح علمی و قانع كننده به رفع و دفع آنها پرداخته است. تنوع آثار به جا مانده از مرحوم صفایی، نمایانگر وسعت اطلاعات و احاطه او در حوزه های مختلف علوم است. ذیلاً به معرفی مهم ترین آثار استاد صفایی می پردازیم:

 مسووليت و سازندگی:

اين کتاب که نخستین کتاب استاد است  که در زمینه روش تربيتی اسلام نگاشته شده است. اين نوشته: از مسووليت و زيربناها، تربيت و مفهوم آن، مربی و ويژگی هايش، روش تربيتی و شناخت، جهان بينی اسلامی، استعدادها و روحيه ها و ... سخن به ميان آمده است.

 انسان در دو فصل:

انسان در دو فصل، نوشته ای است که در فروردين ماه سال 1360 به صورت سخنرانی در تالار وحدت مطرح شد و به تربيت انسان در دو مرحله پيش از بلوغ و پس از بلوغ نظر دارد. در اين نوشته از تربيت اسلامی، فلسفه اسلامی، عرفان اسلامی و اخلاق اسلامی، صحبت شده و به اشاره ميان دو جريان اسلامی و مسلمين در تربيت و فلسفه و عرفان و اخلاق خط فاصل گذاشته شده است.

 روش نقد:

اين کتاب در پنج مجلد انتشار يافته که در آن پس از بررسی مفهوم و ضرورت نقد به معيار و روش نقد نظر شده. سپس هدف ها و بعد مکاتب و آدم ها و عمل ها، از راه های گوناگونی، انتقاد شده اند. آن چه در اين مجموعه مطلوب است، نزديک کردن راه های دوری  است که عمرها را می بلعند و جدا شدن از گذشت ها و نرمش ها و از سخت گيری ها و نرمش هايی که باروری و شکوفايی ما را تهديد کرده اند و باعث شکست های بی حساب و يا رويش های بی تناسب گرديده اند.

 استاد و درس، صرف و نحو:

در اين کتاب به روش تدريس و آموزش اشاره شده، که آن چه بيش از اصلاح کتب درسی حوزوی ضرورت دارد، يکی همين روش آموزش است و ديگری اساس درس هاست و در قسمت آموزش اشاره شده  که چطور استاد بايد پيش از صرف و نحو مجموعه طرح عملی و پيش از طرح عملی، ظرفيت روحی را و شهادت و بينش را در محصل فراهم آورد.

 درآمدی بر علم اصول:

اين نوشته از دو بخش تشکيل شده يکی: درآمدی بر علم اصول و دوم: جايگاه فقه و شئون فقيه. در بخش اول: با توجه به ضرورت تحول در فقه و در اصول تا آن جا که فقه مقاصد نه کلام و فقه در وسعت دين نه تنها در محدوده احکام، مطرح می شود و اين گستردگی در فقه، به گستردگی در اصول می انجامد، به عناوينی چون اصول گسترده، تاريخ اصول، تحول اصول، نگاه تطبيقی، علم اصول، تعريف آن، موضوع، غايت، تمايز علوم و... می پردازد. در بخش دوم: نويسنده کوشيده با توجه به رکود فقه موجود در حوزه و گريز از آن، به راه کاری دست يازد تا اين رکود را به جريان اندازد و بيان کرده که با تجديد نظر در مسايلی از قبيل: موضوع فقه اسلامی، شکل و فرم فقه اسلامی، روش استنباط و شوون فقيه، ناچار بايد به تطور فقه اسلامی و مذاهب فقهی و تاثيری که هر يک از اين مذاهب بر ديگری داشته اند، نظر داشته باشيم.

 روش برداشت از قرآن:

در اين نوشتار سعی شده تا با ارائه نمونه هايی از طرح سوال، راه برداشت از قرآن مشخص شود. در اين کتاب، ابتدا توضيحی از کلمه های تفسير و ترجمه و روح و نور و ظهر و بطن و تاويل و تنزيل داده شده و حدود هر يک مشخص گرديده، سپس برای رسيدن به تفسير و روح و نور قرآن، از راه ها و اصولی سخن رفته است.
 رشد: در اين کتاب، به سوره عصر و داستان انسان و سرمايه ها و نيازها و بازارها پرداخته شده است. در اين کتاب از مفاهيمی چون رشد و خسر گفت و گو شده و به ضرورت رشد و عوامل آن توجه داده شده و تنها به دو عامل از عوامل رشد، اشاره شده و از نقش ايمان و مومن سخن رفته است.

 صراط:

در اين کتاب سوره حمد و صراط مستقيم و نزديک ترين راه تا رشد انسان و بهترين خريدار برای متاع ها و سرمايه ها بیان شده است. سوره ای که آدمی با اسم و نشانه الله، به حمد و صراط يعنی عبوديت و توحيد می رسد. در حالی که با فکر و عمل و عشق و جهاد و بلاء و عجز، همراه شده و آخر سر، با اعتصام و استعانت، بر اين قله راه يافته. و در صراط با انعام شده ها و همراه ها و با مغضوب ها و گم شده ها، آشنا گرديده است.

 تطهير با جاری قرآن:

اين نوشته مجموعه ای است از تفسير تعدادی سوره های قرآن با روشی نوين که با توجه به نارسايی و جوابگو نبودن روش های مجموعی و موضوعی و واژه ای در تفسير قرآن، اعم از روش های جديد و قديم و هم چنين ناقص بودن روش کار با قرآن با توجه به شان نزول و تاريخ نزول و با توجه به تفاسير و اقوال و تداعی و معانی و جريان عمل، راه و روشی نو، در رابطه با کار قرآن و تفسير آن، ارائه می دهد. اين روش، با توجه به 3 اصل: درک ضرورت و نياز به قرآن، شناخت مواضع آيه ها و تلاوت آن ها در جايگاه خويش و جريان رويش انسان، نه جريان عمل، به مفردات و بررسی کلمه ها و جمله ها، به ترکيب و شروع و ختم آيه ها به روابط و بررسی ارتباط آيات با همديگر، به فضای آيات و جايگاه آن ها، توجه دارد.

 غدير:

داستان غدير و تاريخ غدير، از عظمت غدير و ضرورت ولايت و ريشه ای بودن اين مساله خبر می دهد. اين نوشته به تحليلی از ولايت و زيربنا و پايه های آن، ضرورت ولايت و هدف از اين ولايت و رهبری و گام های رسول نسبت به اين ولايت و رهبری می پردازد.

 عاشورا:

در اين کتاب با توجه به اين نکته که زندگی صحنه پيکارها و ميدان مبارزه هاست، به اشکال مختلف، انگيزه ها، هدف ها، نيازها و سدها و مانع های جهاد و مبارزه می پردازد. و در نهايت با بررسی تحليل های مختلف در رابطه با قيام و حرکت امام حسين(ع)، نويسنده خود به تحليلی از قيام اباعبدالله(ع) می پردازد.

 وارثان عاشورا:

نوشته مزبور مجموعه اي است از پنج مبحث در زمينه: اضطرار به دين و حجت، حق و شبهه، احيای امر، وارثان عاشورا، اصحاب اباعبدالله(ع). اين کتاب حاصل سخنرانی های استاد در چند دهه محرم می باشد که به همت و قلم خود ايشان، رقم زده شده است.

 تو می آيی:

این کتاب، حاصل پنج نوشته در رابطه با امام زمان (عج) می باشدکه عبارتند از: انتظار، ای نزديک تر از من به من، عصر انتظار، ای قامت بلند امامت و سر فصل هايی برای تحقيق. در اين مجموعه از حقيقت انتظار، ريشه های انتظار، ادب انتظار، اثر انتظار، ضرورت و جايگاه امامت و... صحبت شده است.

 درس هايی از انقلاب:

مجموعه ای است متشکل از سه دفتر، که هر کدام به عنوان کتابی مجزا، تحت عناوين: انتظار، تقيه، قيام به زيور چاپ آراسته شده است. در اين مجموعه از چهار مرحله انقلاب اسلامی و مفاهيم هر يک سخن گفته شده است. سه گام: بينات؛ يعنی روشن گری ها، انتظار؛ يعنی آماده باش، تقيه؛ يعنی پنهان کاری و نفوذ، تو را به گام نهايی؛ يعنی جهاد و قيام راه می دهند.

 از معرفت دينی تا حکومت دينی:

اين نوشته به مباحثی از قبيل: شبهات در حوزه دين و حکومت دينی، حکومت در اديان وحيانی، طرح کلی دين و نظام سازی و حکومت دينی در حوزه مسلمين و... می پردازد و در آن نموداری از معرفت دينی تا جامعه دينی، تا حکومت دينی ارائه می گردد.

 بررسی:

اين مجموعه به بررسی و تحليلی از فلسفه مارکسيسم می پردازد و به ريشه های عاطفی و زمينه های عموميش نظر دارد و از طرز برخورد و بحث درباره مسايل فلسفی (در قلمرو طبيعت و تاريخ) و مسايل سياسی (حکومت اسلامی، آزادی، انقلاب و اصلاح) و مسايل اجتماعی (طبقات، زن، برابری و حجاب) و مسايل اقتصادی (ملک داری، سرمايه داری، مالکيت و کار) سخن گفته است و در سه فصل ديدگاه ها، زمينه ها و برخوردها تنظيم گشته است.

 حقيقت حج:

آن چه اين کتاب درصدد بيان آن است، گزيده های خلاصه و کوتاهی است که با تامل در روايات و آيات و با تامل انسان در خودش و در مواقف و معارف و مشاعر و تامل در مورد حجة الاسلام و حقيقت حج و پيوند کلمه حج با اسلام، به دست آمده. اين نوشته، مختصری از حج و حقيقت آن به ضميمه بحث ذبح که از مجموعه ای از نوارها و نوشته های مرحوم استاد، تهيه گرديده و شامل اين عناوين می باشد: حجة الاسلام، اسلام تاريخی، اسلام سلوکی، اسلام اجتماعی، مراحل اسلام در حج، آيات حج، ذبح و شرايط آن، حيات انسانی و مراحل آن و... 

فقر و انفاق:

در اين مجموعه که متشکل از دو بحث فقر و انفاق می باشد، ديدگاه اسلام نسبت به اين دو پديده مطرح شده است. در بحث فقر با توجه به عوامل و ريشه های آن به تقسيم و دسته بندی آن به فقر سرمايه داری، استعماری، خودساخته و طبيعی توجه شده، سپس به راه حل های ارائه شده در اين زمينه پرداخته شده و در نهايت راه حل جامعی پيش روی خواننده قرار داده شده است. در بحث انفاق نيز به ارزش و انگيزه و اندازه و شکل و روش و مصارف و موانع و وسعت و گستردگی انفاق، توجه شده و مورد ارزيابی قرار گرفته اند.

 روابط متکامل زن و مرد:

اين نوشته مجموعه ای است از عناوينی چون: ازدواج، تساوی زن و مرد، حجاب و آزادی، روابط زن و مرد. در اين مجموعه به: ازدواج و ارزش آن، اثر ازدواج و وظايف همسران، به تساوی زن و مرد در نقش و ارزش نه شغل، نابرابری در ارث و ديه زن و مرد، به حجاب و آزادی روابط، زيربنا و وسعت و مقدار حجاب وبرخورد، به ارتباط زن و مرد بر اساس خداسالاری نه زن سالاری و مردسالاری، توجه شده و مورد ارزيابی قرار گرفته اند.

 يادنامه:

اين کتاب مشتمل است بر زندگينامه استاد، وصيت نامه و معرفی آثار که به توضيحی مختصر از زندگينامه مرحوم استاد علی صفايی حائری و فهرستی از آثار مختلف ايشان در زمينه های مختلف و وصيت نامه ايشان می پردازد.

 نامه های بلوغ:

نامه های بلوغ ، گرچه پنج نامه و وصيت استاد به فرزندان خويش در هنگام بلوغ است اما وصيت نامه ای است به همه فرزندان ايران که می خواهند در اين دنيای پر پيچ و خم، گرفتار بحران و تردد و تحير و سردرگمی نگردند.

 ذهنيت و زاويه ديد:

اين نوشته در زمينه نقد ادبيات داستانی است که در آن، کتاب صد سال داستان نويسی ايران و چندين رمان بلند و کوتاه، به تحليل و نقد و بررسی کشانده شده است. صادق کرمیار درباره این کتاب می گوید: اصل اينكه يك استاد حوزه علميه قم كتابي در نقد آثار گابريل گارسيا ماركز شهرنوش پارسا پور، محود دولت آبادي و... بنويسد آنقدر جالب توجه است كه حتي بدون ارزيابي محتوايي به خواندنش راغب شويم چه رسد به اينكه مرحوم صفايي از موضع يك منتقد ادبي به نظريه پردازي در حوزة ادبيات ايران و جهان بپردازد.

 و با او، با نگاه فرياد می کرديم:

اين کتاب مجموعه ای است از اشعار استاد که در آن، وضعيت فکری و اعتقادی و آرمانی ايشان به تصوير کشيده شده است. اين مجموعه، تشکيل يافته از عناوينی چون: و با او با نگاه فرياد می کرديم، آرامش، تابوت، وداع، پيروز، شعرهای شهادت و تو به من آموختی که در رابطه با حضرت علی(ع) نوشته شده است.

 بشنو از نی:

در اين نوشته، با ارائه تحليلی از دعا، مروری شده به دعای ابوحمزه ثمالی و آن را در دوازده فراز: توجه، حيرت و تنهايی، امن، حمد، قصد، اقرار، اعتذار، طلب، خستگی در راه، ايمان، توحيد و خواسته ها، توضيح و تفسير می نمايد.

 چهل حديث از امام حسين(ع):

خود استاد درباره کتاب می گوید: « گاهی من می خواهم مقدمه ای را شکار کنم، می کوشم و موفق نمی شوم و گاهی هم بدون مقدمه، عنايت ها را همراه می بينی که بيدار می کنند و صدا می زنند و خود را بر تو آشکار می سازند و تو می بينی که اين ها از تو نيست و به آگاهی، به اختيار و به اقدام تو، مرتبط نمی باشد، که عنايت او و رعايت اوست. از يک محرمی به فکر بهره مندی بيشتر از کلمات اهل بيت افتادم و شروع و ختم سخن را با کلام آن ها همراه کردم. دوستان توصيه کردند، که روايات را مستقل منتشر کنيم و شروع کردند. و من پيشنهاد دادم که اربعينياتی فراهم کنيم، دست به کار شديم و در نتيجه اين چهل حديث از اباعبدالله الحسين(ع) فراهم آمد».

 شرحی بر دعاهای روزانه حضرت زهرا(س):

اين نوشته مجموعه سخنرانی های استاد در دهه محرم سال 1378 که به شرح دعاهای حضرت زهرا(س) در روزهای هفته پرداخته و نشان داده که چطور با توجه به مفردات و ترکيب و روابط و فضايی که جمله ها در آن شکل می گيرد، روشی به دست می آيد که زمينه ساز تامل در همين جملات به ظاهر ساده می گردد. اين نوشتار به مباحثی در زمينه های: رحمت، رزق, شکر، افتقار، غنا و تعفف، فلاح و نجاح و صلاح، عبادت و عبوديت، محيط ها و موضع گيری ها، حفاظت و ستر، هدايت و تقوا، قرب و وجاهت، رويت و لقاء و رضايت و اخلاص و محبت و... پرداخته است.

 روزهای فاطمه(س):

روزهای فاطمه(س) دست نوشته ای است مختصر از مرحوم استاد و در آن به دو شکل حمايت فاطمه(س) از ولی خدا و احقاق حق علی(ع) به صورت مختصر و مفيد توضيحی آمده است. در قسمت دوم اين کتاب به شرحی از خطبه حضرت زهرا(س) در مسجد مدينه(خطبه فدک)، پرداخته شده است. در اين کتاب اين عناوين به چشم می خورد: روزهای فاطمه، تربيت رسول، وضعيت عرب قبل از بعثت، تحولات بعد از رحلت رسول، فقه فاطمه(س)، عوامل اعراض از رسول، انصار در نگاه فاطمه(س)، جايگاه گفت و گوی تمدن ها، فدک از اموال فاطمه(س) و...

 نظام اخلاقی اسلام:

اين نوشته مجموعه ای است از سخنرانی های استاد درباره جايگاه نظام ها در دين و ضرورت طرح آنها به خصوص نظام اخلاقی اسلام که با توجه به دعای مکارم الاخلاق به جايگاه نظام اخلاقی اسلام، پرداخته است. در اين مختصر بيان شده که چگونه معرفت (يقين) به همراه محبت (ايمان) و نيت و عمل آدمی، ترکيب می شود و سپس اين ترکيب به تبديل سيئات به حسنات می انجامد.

 نقدی بر فلسفه دين، خدا در فلسفه، هرمنوتيک کتاب و سنت:

اين نوشته نقدهايی است از مرحوم استاد در خصوص برخی از شبهات کلام جديد و نوشته های دين پژوهی معاصر. اولين مقاله، متن دست نويس استاد در نقد و بررسی بخش هفتم کتاب «آشنايی با فلسفه تحليلی» به نام «نقدی بر براهين اثبات وجود خدا» و نيز نقد کتاب «خدا در فلسفه» آقای «بهاءالدين خرمشاهی» است که از آن هم ترجمه مقالات مربوط به برهان اثبات وجود باری، نوشته و ويراسته «پل ادواردز» از «دايرة المعارف فلسفه» است. دومين مقاله، نقد و بررسی کتاب «هرمنوتيک کتاب و سنت» نوشته «محمد مجتهد شبستری» است.

 از وحدت تا جدايی:

پس از سخنرانی سروش در روز وحدت حوزه و دانشگاه در سال 71 در دانشگاه اصفهان سخنانی که باعث بروز تنش هايی گردید،استاد نقدی بر سخنان و مبانی انديشه های آقای سروش تنظيم نمود. اين نوشته به همراه دو نقد ديگر از نقدهای استاد بر مقالات سروش در مجله کيان، تنظيم گرديده است.

 پاسخ به پيام نهضت آزادی:

اين نوشته پاسخ به نامه ای از نهضت آزادی است که در سال 1365 برای برخی من جمله مرحوم استاد ارسال شده بود و در آن به نقد برخی مبانی و ارکان انقلاب و جنگ که در واقع مبانی نظری آن نهضت می باشد پرداخته شده است. استاد در اين نوشته با تبيين مبانی فكري نهضت، موشکافانه و دقيق و موجز آن ها را به نقد کشيده و در قالب پاسخ به نامه ارائه نموده است.

 آيه های سبز:

آيه هاي سبز مجموعه ای است از برخوردها و حکايات مرحوم استاد است که در نوشته ها و گفته های او پراکنده بود و به همت جمعی از دوستان گردآوری شده است. اين ها واقعياتی است که در قالب حکايت و داستان بيان شده و نشانه هايی است از شکوفايی و رويش و رشد.

 استاد و درس؛ ادبيات، هنر، نقد:

استاد در این کتاب می گوید: «... ما در اين مختصر از خاستگاه هنر، از آغاز و جريان آن تا امروز و تنوع و شكل هاي گوناگون آن تحليل هايي مي آوريم و اين تحليل ها را ارزيابي مي كنيم و قانون هاي حاكم بر اين جريان را مشخص مي سازيم. آنگاه از جريان نقد هنر گفت و گويي مي آوريم؛ نقدي كه همراه با خوشايندها و ناخوشايندها شروع نشده، تا آن جا كه با معيارهاي خويش، مخاطب و اديب و كلمات را به تحليل كشيده و رشد شخصيت و جريان رواني هنرمند و يا طبقه هنرمند و جريان اجتماعي او را و هماهنگي و ناهماهنگي ها را به عنوان معيار براي نقد آثار هنري به دست آورده است. آنگاه به قانون هاي مفسر اين جريان و اين نقد مي پردازيم.»