بررسی روایتی از امام جواد(ع) مبنی بر امکان یا عدم امکان «بداء» در نشانه‌های حتمی ظهور/ آیا در نشانه‌های حتمی ظهور و یمانی، امکان «تغییر»، «بداء» و «عدم وقوع» مطرح است

گروه معارف رجانیوز - مصطفی امیری: نشانه‌های ظهور از جذاب‌ترین و پرطرفدارترین بخش‌های معارف مهدوی است. اختصاص بخش عمده‌ای از روایات مهدویت به این موضوع، بهترین گواه بر این مسئله است. این جذابیت از سویی باعث افزایش اقبال عمومی به این مسئله و در نتیجه اصل اندیشه مهدویت می‌شود، اما از سوی دیگر، افزون بر ایجاد زمینه مناسب برای ورود خرافات، طمع شیادان را برای جعل و تحریف روایات را، دو چندان می‌کند. از این‌رو، نظر به فقدان پژوهش‌های مستند در این زمینه، شایسته است با انجام تحقیقات مبتنی بر اصول و قواعد فهم حدیث و با جداسازی احادیث صحیح از ضعیف و مطالب مستند از غیرمستند، علاوه بر پالایش معارف مهدویت از خرافات، زمینه‌های سوءاستفاده از این موضوع نیز، از میان برداشته شود.

در سلسله مقالات مباحث مهدویت، تلاش خواهد شد كه با اعتماد به روایات و احادیث اسلامی، تصویری کامل، منسجم و معقول از سفیانی و رخدادهای مربوط به وی، ارائه شود. کم‌ترین نتیجه این تلاش، این است که محققان خواهند توانست در خصوص مباحث مهدویت، مطالب مستند را از مطالب غیرمستند تمیز بدهند و در مقام قضاوت و تحلیل، از استناد به مطالب غیرمستند بپرهیزند.

آیا در نشانه‌های حتمی ظهور و یمانی، امکان تغییر، بداء و عدم وقوع مطرح است؟

در مقاله گذشته، به وجوب طریقی شناخت نشانه‌های حتمی ظهور اشاره شد. اکنون سئوال این است که آیا در نشانه‌های ظهور و بخصوص در نشانه‌های حتمی ظهور، امکان تغییر بلکه عدم وقوع، مطرح است یا نه؟

برای پاسخ به این سئوال، ابتدا اشاره گذرا و اجمالی به نشانه‌های حتمی ظهور می‌شود و درنهایت به بررسی امکان بداء و تغییر و عدم وقوع در نشانه‌های حتمی ظهور پرداخته خواهد شد.

معرفی نشانه‌های حتمی ظهور

در احادیث اسلامی، از پنج نشانه حتمی ظهور (یمانی، سفیانی، ندای آسمانی، قتل نفس زکیه و خسف بیداء) به صورت ویژه و مستقل سخن به میان آمده است. اهمیت این پنج نشانه‌ را می‌توان هم از تعدد روایات مربوط به آن‌ها و هم از جداسازی و بیان این نشانه‌ها به شکل مستقل دریافت. شیخ صدوق در کتاب کمال الدین، با سلسه اسنادش از امام صادق علیه‌السلام در حدیث معتبر[1] نقل کرده است:

قَبْلَ قِیامِ الْقَائِمِ خَمْسُ عَلَامَاتٍ مَحْتُومَاتٍ الْیمَانِی وَ السُّفْیانِی وَ الصَّیحَةُ وَ قَتْلُ النَّفْسِ الزَّكِیةِ وَ الْخَسْفُ بِالْبَیدَاء.[2]

پیش از قیام قائم پنج نشانه حتمی است: یمانی، سفیانی، صحیه آسمانی، شهادت نفس زکیه و خسف بیداء.

و نیز مرحوم کلینی در کتاب الکافی، در حدیث معتبر[3]، از امام صادق نقل کرده است:

خَمسُ عَلاماتٍ قَبلَ قِیامِ القائمِ الصَّیحَةُ وَ السَّفیانِیُّ وَ الخَسفُ وَ قَتلُ النَّفسِ الزَّکیَّة وَ الیَمانِیُّ ِ.[4]

پیش از قیام قائم، پنج علامت وجود خواهد داشت: ندای آسمانی، سفیانی، خسف و فرو رفتن (لشکر سفیانی) در زمین (بیداء)، شهادت نفس زکیه و یمانی.

این دو حدیث معتبر و حدیث های مشابه دیگر، دلالت بر این دارد که ظهور امام مهدی علیه‌السلام، متوقف بر نشانه های حتمی است که باید به وقوع بپیوندد.

شرح اجمالی نشانه های حتمی ظهور

طبق روایات معتبر، ندای آسمانی، برای اثبات اینکه امام مهدی از طرف خداوند متعال برگزیده و فرستاده شده است و خروج سفیانی به عنوان دشمن اصلی امام عصر به جنگ میان حق و باطل اشاره دارد. خروج یمانی به ضرورت وجود قوا و لشکر جبهه حق و نصرت و یاری در ظهور امام مهدی اشاره دارد و شهادت نفس زکیه به طغیان حکومت و نظام ناصبی و دشمن اهل بیت در کشور حجاز (عربستان) اشاره می کند. و در نهایت، خسف بیداء و فرو رفتن لشکر سفیانی در زمین در منطقه بیداء (در بین مکه و مدینه)، نشانگر صحت پیشگویی و صدق خبر پیامبر و نیز بیانگر این است که حکومت جهانی امام مهدی ادامه حکومت رسول الله و اتمام رسالت پیامبر اسلام می‌باشد.[5]

توصیف بخشی از علائم ظهور به «حتمیت» منشاء حدیثی دارد

و اما علائم حتمی ظهور به چه معنا است؟ این تقسیم بندی از کجا آمده است؟

علائم ظهور را به چندین اعتبار می‌توان تقسیم بندی كرد؛ از جمله میتوان آنها را به علائم عادی و علائم معجزه آسا، علائمی که در طول تاریخ رخ داده اند و علائمی که تاکنون اتفاق نیفتاده و ... تقسیم کرد. یکی از مهمترین و معروف‌ترین تقسیمات نشانه و علائم ظهور امام مهدی که از روایات اسلامی برگرفته شده، تقسیم نشانه‌های ظهور به علائم حتمی و علائم غیر حتمی است. امام باقر علیه‌السلام در حدیثی فرموده‌اند:

إِنَ‏ مِنَ‏ الْأُمُورِ أُمُوراً مَوْقُوفَةً وَ أُمُوراً مَحْتُومَةً وَ إِنَ‏ السُّفْیانِی‏ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ الَّذِی لَا بُدَّ مِنْهُ.[6]برخی از امور موقوف و مشروط هستنند و برخی محتوم و تغییر ناپذیر، و سفیانی از علایم حتمی است که بی‌تردید رخ خواهد داد.

با توجه به این روایت امام باقر، تقسیم‌بندی نشانه‌های ظهور به حتمی و غیر حتمی، اصالت روایی و منشاء حدیثی دارد که توسط اهل بیت، برای شناخت علائم حتمی ظهور مطرح گردیده است.

تغییر و بداء در نشانه‌های حتمی ظهور

تنها اشکال به نظریه حتمی بودن و تحقق بداء در نشانه‌های حتمی ظهور مستند به روایتی از امام جواد علیه السلام در کتاب الغیبۀ نعمانی می‌باشد که متن روایت چنین است:

كُنَّا عِنْدَ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الرِّضَا علیه السلام فَجَرَى ذِكْرُ السُّفْيَانِيِّ وَ مَا جَاءَ فِي الرِّوَايَةِ مِنْ أَنَّ أَمْرَهُ مِنَ الْمَحْتُومِ فَقُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ علیه السلام هَلْ يَبْدُو لِلَّهِ فِي الْمَحْتُومِ قَالَ نَعَمْ قُلْنَا لَهُ فَنَخَافُ أَنْ يَبْدُوَ لِلَّهِ فِي الْقَائِمِ فَقَالَ إِنَّ الْقَائِمَ مِنَ الْمِيعَادِ وَ اللَّهُ‏ لا يُخْلِفُ الْمِيعاد^[7].[8]

نزد امام جواد عليه‌ السلام بودیم. از سفیانی و روایاتی که بر آن اساس قیام او حتمی خواهد بود، سخن به میان آمد. به حضرت عرض کردم: آیا خداوند در حتمی­‌ها هم بدا روا می‌­دارد؟ فرمود: آری. عرض کردیم: می­‌ترسیم در ظهور قائم نیز بدا روا دارد! فرمود: قیام قائم عليه ‌السلام از میعاد و وعده­‌های الهی است و خداوند خلف وعده نمی­‌کند.

شایان ذکر است، منظور از "میعاد" که خدواند به آن وعده حتمی داده که تخلف ناپذیر است (وَ اللَّهُ‏ لا يُخْلِفُ الْمِيعاد)، در قرآن، چنین ذکر شده است: و "الميعاد"، هو قوله تعالى:‏

وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْض.^[9]‏

خداوند به مؤمنین و صالحان، وعده خلیفه اللهی و جانشینی خود در زمین را وعده داده است.

معنای بداء در اسلام

بداء، یکی از اعتقادات شیعه است. بدان معنا که خدواند تغییراتی را در برخی امور ایجاد می‌کند که تصور ما بر قطعی بودن آنها است. بنابراین در واقع تغییری در علم الهی بوجود نمی‌آید، بلکه تغییر در اطلاع و آگاهی ما ایجاد می‌شود.[10]

اقوال مختلف درباره امکان بداء و عدم تحقق نشانه های حتمی ظهور

بعد از ذکر تعریف بداء، در نقد و بررسی روایت منقول در کتاب الغیبۀ نعمانی از امام جواد، مبنی بر امکان بداء در نشانه‌های حتمی ظهور، با توجه به این روایت، سه دیدگاه مطرح می‌شود:

دیدگاه اول: عدم پذیرش امکان بداء در نشانه‌های حتمی ظهور: این دیدگاه و قائلین این نظریه معتقد هستند که روایت موجود به دلایل زیر، قابل استناد نمی باشد:

-  سند روایت یاد شده، ضعیف است.^[11] حتی اگر روایت از نظر سندی صحیح باشد، با انبوه روایات معتبری که بر حتمی بودن و تغییرناپذیری خروج سفیانی از منطقه شام (سوریه) دلالت دارند، قدرت تعارض نخواهد داشت. بنابراین، این روایت منقول از امام جواد در کتاب الغیبۀ نعمانی، قدرت تعارض با انبوه احادیث مبنی بر وقوع قطعی نشانه های حتمی را ندارد.

- همچنین این روایت، "خبر واحد" است، و در مقابل روایاتی که قیام سفیانی را از علايم حتمی می‌­د‌‌انند، "مستفیض" و بلکه نزدیک به تواتر^[12] هستند، نمی‌تواند معارضه کند. و حتی اگر از ضعف سندی این روایت چشم پوشی کنیم و با لطف و مهربانی بپذیریم که روایت از قوت سندی برخوردار می باشد، ممکن است این روایت در شرایط خاصی مثل تقیه صادر شده باشد.

- و نیز در فرض قبول مضمون روایت و قبول تحقق بداء در نشانه‌های حتمی ظهور مثل سفیانی، یمانی و ... این سئوال پیش خواهد آمد که، دیگر چه فرقی بین علائم حتمی و غیر حتمی ظهور، خواهد بود؟ زیرا، تقسیم‌بندی نشانه‌های ظهور به حتمی و غیر حتمی، همانطور که ذکر کردیم، اصالت روایی و منشاء حدیثی دارد که توسط اهل بیت، مطرح گردیده است. از جمله، امام باقر علیه‌السلام در حدیثی فرموده‌اند:

إِنَ‏ مِنَ‏ الْأُمُورِ أُمُوراً مَوْقُوفَةً وَ أُمُوراً مَحْتُومَةً وَ إِنَ‏ السُّفْیانِی‏ مِنَ‏ الْمَحْتُومِ‏ الَّذِی لَا بُدَّ مِنْهُ.[13]

برخی از امور موقوف و مشروط هستنند و برخی محتوم و تغییر ناپذیر، و سفیانی از علایم حتمی است که بی تردید رخ خواهد داد.

دیدگاه دوم: امکان بداء و تغییر در نشانه‌های حتمی ظهور: روایت امکان بداء در نشانه‌های حتمی ظهور، چون موافق قرآن است، قابل پذیرش است. توضیح اینکه: برخی معتقدند، حدیث منقول از امام جواد علیه السلام مبنی بر امکان بداء و تغییر در نشانه های حتمی ظهور از جمله سفیانی، چون موافق قرآن است، باید آن را پذیرفت. زیرا این حدیث با آنچه در قرآن آمده است سازگار و موافق است:

لِكُلِّ أَجَلٍ كِتابٌ يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ.^[14]

‌خداوند برای هر امری زمانی مقرر کرده و هر چه را بخواهد، محو می‌کند و یا برقرار می سازد و حکم اصلی نزد خدا است.

زیرا، این آیه قرآن، حکم محو و اثبات برای همه حوادثی که زمان بردارند، عمومیت دارد و این حوادث، عبارتند از: همه آنچه در آسمان‌ها و زمین و مابین آنها است.^[15] و علائم ظهور، از جمله این حوادث زمان‌بردار است. بنابراین، امکان بداء و تغییر در نشانه‌های حتمی ظهور امکان دارد.

دیدگاه سوم: جمع بین حدیث امام جواد با روایات متواتر: برای جمع بین این روایت از امام جواد مبنی بر امکان تغییر و بداء در نشانه‌های حتمی ظهور، با روایات متعدد و مستفیض دیگر که نشانه‌های حتمی ظهور را حتمی و غیرموقوفه و غیر قابل تغییر می‌دانند، چند وجه و احتمال مطرح شده است:

الف. دیدگاه علامه کورانی

الف. دیدگاهی مطرح شده است که ماحصل آن چنین است: برای واژه محتوم، دو معنا، می باشد: "محتوم من الله" (از طرف خدا حتمی است) و "محتوم علی الله" (بر خدا حتمی شده است و امکان تغییر ندارد). و در این روایت امام جواد، منظور از "محتوم"، معنای اول آن، یعنی محتوم من الله مراد است.

اعتقاد یهود درآفرینش جهان

توضیح بیشتر اینکه: طبق گزارش قرآن، یهودیان، توهم و اعتقاد داشتند که دستان خدا، بسته است. بهودیان معتقد بودند، خدا بعد از اینکه جهان را آفرید و برخی از امور را متحقق ساخت، دیگر از تغییر آن، عاجر و ناتوان می‌شود (وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ) قرآن با رد این قول، فرمود که دستان هود شما بسته است و دست خدا باز است: (غُلَّتْ أَيْديهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتان)[16]. و این تفکر یهود، در میان برخی از مسلمانان نیز نفوذ کرده بود. بنابراین گاهی تصور می‌شد که وقتی امر حتمی باشد، یعنی بر خدا هم حتمی است (محتوم علی الله)، و دیگر قابل تغییر نخواهد بود، خیر اینگونه نیست بلکه، "محتوم من الله" است، یعنی از طرف خدا حتمی است اما طبق آیه قرآن، اینگونه نیست وقتی امری از طرف خدا، حتمی شد، دیگر دست خدا بسته باشد (همانطور که یهودیان تصور میکردند) بلکه دست خدا، باز است. بنابراین این روایت امام جواد، که میفرماید امکان بداء و تغییر در سفیانی نیز می باشد، اشاره به همین ماجرا، دارد. یعنی با اینکه سفیانی، از طرف خدا، حتمی می باشد (محتوم من الله)، البته تصور نکنید که بر خدا حتمی شده است (محتوم علی الله)، خیر، اینگونه نخواهد بود و دستان خدواند باز است (يَداهُ مَبْسُوطَتان)^[17]و این قول علامه کورانی، صحیح، بنظر می‌رسد.

ب. دیدگاه علامه مجلسی

ب. البته میتوان بین این روایت از امام جواد علیه السلام و روایات متعدد دیگر، جور دیگری نیز جمع کرد. همانطور که علامه مجلسی می‌فرمایند: امکان دارد، مقصود از بداء در نشانه های حتمی در این روایت، به معنای بداء در خصوصیات و ویژگی‌های نشانه های حتمی، است، نه بداء در اصل وجود نشانه‌های حتمی.^[18]زیرا همانطور که گفته شد، از تقابل میان علایم موقوف و حتمی که در برخی از روایات آمده، برمي‌آيد که سفیانی و دیگر نشانه های حتمی ظهور از دایره علایم موقوف و غیر حتمی خارج است. بنابراین، حمل این نشانه های محتوم بر آنچه که احتمال بداء در آن راه دارد به نوعی وارد کردن علائم محتوم به دایره علائم موقوف و غیر حتمی است كه بر خلاف ظاهر روایات سفیانی و دیگر نشانه‌های حتمی می‌باشد، بلکه نتیجه این سخن، به نوعی موجب لغو بودن تقسیم‌بندی علائم ظهور به حتمی و غیر حتمی است.[19] که در روایت معتبر از امام باقر، نقل شده است. در حالیکه روایات اسلامی، نشانه‌های ظهور را به دو دسته حتمی و موقوف (غیرحتمی) تقسیم کرده‌اند و حاشا که سخن بیهوده و لغوی از امام معصوم صادر شود. بنابراین میتوان گفت در علائم حتمی، بداء راه ندارد اما علائم غیر حتمی و خصوصیات علائم حتمی، ممکن است، مشمول حکم بداء شوند.

البته بنظر می رسد، وجه اول و دیدگاه علامه کورانی نسبت به دیدگاه علامه مجلسی صحیح‌تر بنظر می‌رسد.

البته توجه کنید که امکان تحقق بداء در علائم غیر حتمی، نه به این معنا است که اتفاق نخواهد افتاد. بلکه برعکس، به این معنا است که چون در لسان اهل بیت و در احادیث ذکر شده اند. احتمال تحقق علائم غیر حتمی مقدم است بر عدم تحقق‌شان، ولی قطعی‌الوقوع نخواهند بود.

جمع‌بندی

درصورت فرض پذیرش روایت موجود در کتاب الغیبۀ نعمانی (روایت منقول از امام جواد)، مبنی بر امکان تغییر و بداء در نشانه‌های حتمی ظهور، باید بین این روایت و روایات متعدد، مستفیض و متواتر دیگر -که از وقوع قطعی نشانه های حتمی ظهور گزارش می کنند- جمع کرد و بهترین وجه جمع، همان دیدگاه علامه کورانی می‌باشد، که خلاصه آن چنین است:

طبق گزارش قرآن، یهودیان، توهم و اعتقاد داشتند که دستان خدا بسته است. یهودیان معتقد بودند خدا بعد از اینکه جهان را آفرید و برخی از امور را متحقق ساخت، دیگر از تغییر آن، عاجر و ناتوان می‌شود (وَ قالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ) قرآن با رد این قول، فرمود که دستان هود شما بسته است و دست خدا باز است: (غُلَّتْ أَيْديهِمْ وَ لُعِنُوا بِما قالُوا بَلْ يَداهُ مَبْسُوطَتان)[20]. و این تفکر یهود، در میان برخی از مسلمانان نیز نفوذ کرده بود. بنابراین گاهی تصور می‌شد که وقتی امر حتمی باشد، یعنی بر خدا هم حتمی است (محتوم علی الله)، و دیگر قابل تغییر نخواهد بود، خیر اینگونه نیست بلکه، "محتوم من الله" است، یعنی از طرف خدا حتمی است اما طبق آیه قرآن اینگونه نیست. وقتی امری از طرف خدا حتمی شد، دیگر دست خدا بسته باشد (همان‌طور که یهودیان تصور می‌کردند) بلکه دست خدا باز است. بنابراین این روایت امام جواد که می‌فرماید امکان بداء و تغییر در سفیانی نیز می‌باشد، اشاره به همین ماجرا دارد، یعنی با اینکه سفیانی، از طرف خدا، حتمی می‌باشد (محتوم من الله)، البته تصور نکنید که بر خدا حتمی شده است (محتوم علی الله) خیر، اینگونه نخواهد بود و دستان خدواند باز است (يَداهُ مَبْسُوطَتان)^[21]و این قول علامه کورانی، صحیح، بنظر می‌رسد.

-------------------------------------

منبع: فرهنگ‌نیوز

-------------------------------------

منابع و پی‌نوشت‌ها: